جشنواره تئاتر کودک و نوجوان را می‌گویم که هفدهمین دوره آن چند روز پیش در همدان تمام شد. این جشنواره از همان روز اول، هفتم مهر، حال‌وهوای کودکانه داشت، از مراسم افتتاحیه گرفته تا برنامه‌های جنبی مثل اجرای نمایش در مدرسه‌ها و حتی نمایش‌های اصلی که در جشنواره به‌اجرا درآمدند. در میان بیشتر از بیست نمایش صحنه‌ای این جشنواره، تنها یک اثر در بخش مسابقه ایران و دو اثر در بخش مسابقه بینالملل، نوجونانه بودند. مصطفی رحماندوست، دبیر جشنواره پیش از آغاز جشنواره این موضوع را مطرح کرده و گفته بود که باید به‌طور جدی به تئاتر نوجوانان پرداخت. او هم معتقد است که تئاتر نوجوان به‌اندازه تئاتر کودک و خردسال پیشرفت نکرده و دلیلش هم این است که متن مناسبی برای نوجوانان وجود ندارد. از نظر او: «جذب گروه سنی نوجوانان کار سخت‌تری است و مادامی که متن مناسب در این حوزه وجود نداشته باشد، کارگردانی و تئاتری هم نخواهیم داشت.» البته رحماندوست در گفته‌هایش به این موضوع هم اشاره کرده بود که در این چند سال تلاش شده گروه‌های تئاتری را برای کار در حوزه نوجوانان تشویق کنند، اما این اتفاق نیفتاده.
خیلی از دست‌اندرکاران دیگر تئاتر هم جای خالی تئاتر نوجوانان را احساس می‌کنند و هرکدامشان از زاویه‌ای به این موضوع می‌پردازند. این‌جا با سه نفر گفت‌وگو کرده‌ایم؛ سه نفری که هرکدام به‌نوعی در برگزاری این جشنواره نقش داشته‌اند: چیستا یثربی داور بخش بینالملل جشنواره، حامد زحمتکش بازیگر و از عوامل نمایش «سلطان و گاگول» که در بخش مسابقه بینالملل اجرا شد و مرتضی اتابکی طراح پوستر جشنواره.
در ضمن همین‌جا از نوجوانانی که در جشنواره امسال تئاتر کودک و نوجوان شرکت کرده‌اند می‌خواهیم نظرشان را درباره این موضوع برایمان بنویسند و بفرستند.
تئاتر نوجوانان نداریم!
چیستایثربی‌سال‌هاست‌برای نوجوانان کار میکند. او در دنیای تئاتر هم فعالیت دارد. در دوره‌های پیشین جشنواره داور بوده و امسال یکی از داوران بخش نمایش‌های بینالملل جشنواره.
پیش از شروع جشنواره به دختر سیزده‌ساله‌اش پیشنهاد داده همراه او به همدان برود و نمایش‌های جشنواره را تماشاکند. او در جوابش گفته که نمایش‌های جشنواره بیشتر کودکانه‌اند و مناسب سن او نیستند. از او می‌پرسم:
چرا نمایش‌های نوجوانانه ما این‌قدر کم است؟
نوشتن برای نوجوانان مشکل است. کدام نویسنده ایرانی را می‌شناسیم که نوجوان را خوب بشناسد و بتواند برای این گروه سنی نمایش‌نامه بنویسد؟ البته کارهایی انجام می‌شود، اما بیشتر آنها با شکست روبه‌رو می‌شود و نوجوانان را زده می‌کنند. نوجوانان حساس‌اند، دارند از یک مرحله سنی به مرحله‌ای دیگر عبور می‌کنند، ارزش‌های دوره قبلی را زیر سؤال می‌برند و ارزش‌های تازه خودشان را پیدا می‌کنند. برای همین کار برای آنها به شناخت و تسلط کافی نیاز دارد. اما متأسفانه ما در کشورمان تئاتر نوجوانان نداریم. در حقیقت نوجوانان مهجورترین و مظلوم‌ترین قشر جامعه ما هستند.
* خب نوجوانانی که به تئاتر علاقه دارند باید چه‌کار کنند؟
من دخترم را با خودم به تماشای تئاتر بزرگسالان می‌برم. اما انتخاب درست آنها کار خیلی مشکلی است. گاهی نمایش‌هایی برای بزرگسالان تهیه می‌شود که بهتر است خودشان هم آنها را نبینند تا از هر چه تئاتر است زده نشوند، چه برسد به نوجوانان.
* شما که این گروه سنی و تئاتر را خوب می‌شناسید، چرا برای نوجوانان کار نمی‌کنید؟
من متنی برای نوجوانان نوشته‌ام با موضوع بلوغ نوجوانان. به این متن نه اجازه چاپ می‌دهند نه اجازه اجرا. اما حالا مشغول تمرین کاری برای نوجوانان هستیم. متن آن را براساس افسانه‌های بومی ایران و اقوام دیگر جهان نوشته‌ام و موضوع اصلی آن احترام گذاشتن به انتخاب‌های نوجوانان است. امیدوارم مرکز هنرهای نمایشی از آن حمایت کند.
نوجوان، مخاطب پیچیده
حامد زحمتکش بازیگر و کارگردان تئاتر کودک و نوجوان است. در جشنواره امسال همدان بازیگر و از دست‌اندرکاران نمایش «سلطان و گاگول»، کار مشترک ایران و آلمان بود.
* شما که هم نمایش کودک کار کرده‌اید هم نمایش نوجوان، فکر می‌کنید چرا ما این‌قدر نمایش نوجوان کم داریم؟
مخاطب نوجوان، مخاطب پیچیده‌ای است و شاید به همین دلیل مخاطب فراموش‌شده. دلیل اصلی آن هم این است که درباره این گروه سنی مطالعه نشده.
* شما تجربه کار با یک گروه تئاتری آلمانی را دارید. آنها در کشورشان با تئاتر نوجوان چه طور برخورد می‌کنند؟
پیر دمینگر، کارگردان نمایش «سلطان و گاگول»، در مدرسه‌های آلمان با نوجوانان کارگاه‌هایی تئاتری برگزار میکند. در بازی‌هایی که در این کارگاه‌ها انجام می‌شود، نوجوانان خودشان را رها و لایه‌های پنهان وجودشان را آشکار می‌کنند. این طوری نیازهای عمیق آنها شناخته می‌شود و می‌شود بر اساس این شناخت، با تکنیک‌های تئاتری برایشان نمایش آماده کرد.
* پی بردن به لایه‌های پنهان وجود نوجوانان نباید کار ساده‌ای باشد!
اگر نوجوانان به ما اعتماد کنند، با ما صاف و راحت می‌شوند و دیگر احساس نمی‌کنند چیزی را باید پنهان کنند. مرحله بعد تکنیک است؛ اگر آن را خوب بلد باشیم، می‌توانیم کار خوب برای مخاطب نوجوان آماده کنیم؛ کاری که جواب‌گوی نیازهای واقعی آنهاست.
* فکر می‌کنید برای نوجوانان ایرانی علاقه‌مند به تئاتر چه‌کار می‌شود کرد؟
بخشی از کار را رسانه‌ها می‌توانند انجام دهند. کارشناسان باید نمایش‌های بزرگسالانه‌ای را که مناسب نوجوانان‌اند به آنها معرفی کنند. البته کارهایی هم دارد انجام می‌شود. این مژده را بدهم که قرار است هفدهم مهر، مرکز تئاتر کودک و نوجوان شرق تهران زیر نظر سازمان فرهنگی، هنری شهرداری راه‌اندازی شود. در برنامه‌های این مرکز تئاتر نوجوانان هم جای خاص خودش را دارد.
* این مرکز فقط برای شرق تهران است؟
به‌زودی در منطقه‌های دیگر شهر هم مرکزهای مشابه راه‌اندازی می‌شود.
نشانه‌های نوجوانانه گم شده‌اند
مرتضی اتابکی سال‌هاست در زمینه عکاسی تئاتر و طراحی پوستر تئاتر فعالیت میکند. پوستر جشنواره تئاتر کودک و نوجوان امسال را هم او طراحی کرده. از او می‌پرسم:
* روی پوستر شما نوشته شده جشنواره کودک و نوجوان، اما در آن فقط عنصرهای تصویری کودکانه دیده می‌شود، چرا؟
هدف کار گرافیک اطلاع‌رسانی است. پوستر باید با کمترین ابزار و در کمترین زمان ممکن اطلاعات لازم را به مخاطب برساند. نمی‌شود برای هر کلمه‌ای که در عنوان جشنواره وجود دارد، ترجمه‌ای تصویری هم بیاید.
* به‌هر حال نوجوانان هم مخاطب این پوستر بوده‌اند.
درست است، اما از طرفی نشانه‌ها و عنصرهای بصری کودکانه شناخته‌شده‌ترند و سریع‌تر دیده و فهمیده می‌شوند، از طرفی هم ما این مشکل را در خود تئاتر کودک و نوجوان داریم. مرز میان مخاطب کودک و نوجوان در تئاتر ما درست تعریف نشده و این مرز گاهی برای کارگردان‌های ما هم مشخص نیست.
* فکر می‌کنید نوجوانانی که به تئاتر علاقه دارند در چنین وضعیتی باید چه‌کار کنند؟
این سؤال تخصصی است، باید از متخصص‌ها بپرسید؛ من تنها می‌توانم از تجربه شخصی‌ام بگویم . دوران نوجوانی من بعد از جنگ بود. آن زمان هیچ سرگرمی یا امکاناتی وجود نداشت و ما یاد گرفته بودیم هر چیزی را که می‌خواهیم خودمان به‌وجود بیاوریم. من در دوران نوجوانی‌ام در مدرسه تئاتر کار می‌کردم؛ در حد توانایی و امکاناتی که داشتیم.
